Jan Fabre deed het weer: zich door anonieme vakmannen laten vereeuwigen in brons, deze keer als De man die het kruis draagt (2014). Eind 2014 was een wassen versie te zien in 'At the Gallery' in Antwerpen, alwaar het beeld werd opgemerkt door Bart Paepe, de nieuwe pastoor van de Antwerpse kathedraalparochie. Ter gelegenheid van de tentoonstelling Facing Time - Rops/Fabre, werd het deze zomer in brons gegoten en opgesteld tegenover de kathedraal van Namen. En nu staat het tegenover de kruisafneming van Rubens te pronken in de kathedraal te Antwerpen. (Foto's: zie Marc Walker).

Net zoals Vic Goedseels, algemeen beheerder van de KUL, destijds met Fabres 'Totem' een project wilde realiseren 'waarover geschreven en gesproken moest worden', gebruikt pastoor Bart Paepen onze controversiële rebel als lokvogel om het volk naar zijn kathedraal te lokken. Waarbij de vraag natuurlijk is wie wie promoot. Want Fabre verstaat vooral de kunst om anderen zijn zelfpromotie te laten financieren. Geef toe, zelfs na als enige levende kunstenaar een solotentoonstelling in het Louvre te hebben versierd, is het mooi meegenomen om in je eigenste Antwerpen tegenover de kruisafneming van Rubens te worden opgevoerd.

Net zo min als onze Grootofficier in de Kroonorde er graten in zag om de kroon te tooien met de kevers van zijn 'Heaven of delight', heeft hij er problemen mee om daarbij de kansel van een zinnebeeld te voorzien. 'Kijk goed naar dit concrete beeld', schrijft onze bij-de-tijdse herder. 'Een man draagt een enorm houten kruis op zijn rechterhand. Hij is geen profeet of apostel, geen martelaar of heilige. Hij is iemand die in de kathedraal doet waartoe wij elke bezoeker, ongeacht zijn achtergrond of overtuiging, willen uitnodigen. Neem zelf het kruis eens vast, teken van de God die hier gevierd en beleden wordt, teken van zijn liefde voor alle mensen, teken van het engagement dat Hij van zijn volgelingen vraagt. Neem het kruis op en balanceer het. Mogelijk slaag je er niet in om het rechtop te houden. Misschien is het te zwaar of te moeilijk. Misschien moet je later nog eens proberen. Mogelijk vind je het maar niets, dan mag je het laten vallen. Wie weet lukt het en voelt het juist aan. Dan zou het wel eens kunnen dat je richting en zin in het leven hebt gevonden". Fabre daarentegen weet wijselijk: 'De man die het kruis draagt’ is een zoektocht naar balans, naar evenwicht'. 'Geloven we in God, geloven we niet in God? Het kruis op die arm staat symbool voor die vraag'. Aan meerduidigheid overigens geen gebrek. Kathy de Nève van 'At the Gallery' had het, een jaar voor de opstelling in de kathedraal, nog anders begrepen. Voor haar balanceert het kruis 'tussen realisme en relativisme, tussen kunst en geloof/wetenschap' en is 'De man die het kruis draagt' niet alleen een metafoor van ‘de spirituele twijfelaar’, maar ook 'een referentie naar de onmogelijke mogelijkheid om te leven zonder kunst'. Want Fabre 'gelooft in de ware schoonheid' ...

Naast de woorden - zowel die van Bart, die van Kathy, als die van Jan - zijn er natuurlijk ook nog de dingen. En, al zouden velen graag hebben dat het de verhalen zijn die het beeld maken, op een beeld is, net als op een gelaat dat huichelt, te zien wat er is te zien.

Om te beginnen logenstraft het de titel. Eerder dan het kruis te dragen, balanceert de man het losjes op zijn handpalm. Onder het gewicht van een gedragen kruis staat men niet zomaar wat zijn evenwicht te zoeken: men bezwijkt eronder, zoals Bosch, Brueghel, Dürer, of Titiaan nog wisten.

De nauwgezetheid waarmee de nerven van het hout zijn nagebootst, laat geen twijfel bestaan over het gewicht van Fabres kruis. En daar passen geen uitgestrekte armen bij, eerder samengevoegde armen onder een gebogen tors, zoals bij de Schotse boomstamwerpers. Fabres gebaar hoort eerder bij het balanceren van een bezemsteel op de wijsvinger - een geliefkoosd spel van kinderen, die, als ze de steel niet meer recht kunnen houden, hem, zij het met minder vertoon dan de boomstamwerpers,  met een forse beweging van de arm van zich weg de ruimte in gooien. Waarbij zich meteen het beeld opdringt van een opgestoken middenvinger op het uiteinde van Fabres uitgestoken arm - gebaar dat volledig in overeenstemming is met de opstelling van het beeld tegenover de kathedraal in Namen, of met de opstelling van Totem tegenover de bibliotheek van de Leuvense universiteit, en die van De man die het kruis draagt tegenover de kruisafneming van Rubens.

In afwachting van wat we, naar analogie van de kruisafneming de kruisweggooiing zouden kunnen noemen, staat Fabre daar eerst wat te showen, zoals Chaplin in The dicator met een vederlichte wereldbol. Veeleer dan de zwaarte van het kruis te torsen, speelt Fabre ermee - en dat doet hij niet alleen met het kruis, maar met alle symbolen waar zijn werk, zoals dat van alle slechte - slechts allegorische - kunstenaars, van bulkt.

Terwijl het kruis - zoals de wereld bij Chaplins Hitler - wordt ontdaan van zijn gewicht - en, zoals de Rubens ertegenover, van zijn verlosser - gaat omgekeerd alle aandacht uit naar de man die daar zijn lichaam in evenwicht staat te houden. Al valt daarbij niet zozeer de man op, maar eerder zijn uiterlijk; de naden van de gulp, de gesp van broeksriem, de knopen van hemd en jasje, om nog maar te zwijgen van dat brilletje, en die haren van met-het-kammetje-pas-in-de-spiegel-gekeken. Dit zich verliezen in uiterlijkheden ligt alleen maar in het verlengde van het ontwaarden van het kruis tot wegwerpspeeltje. Had spiritualiteit niet eerder iets van doen met innerlijkheid - met de ziel, veeleer dan met een welgenaaid jasje?

Maar het is vooral de - in het aanschijn van de afwezige zoon Gods aan het kruis - aanmatigende zelfopvoering van Jan Fabre die alle aanspraak op spiritualiteit de grond in boort: meer nog dan uiterliljk vertoon, is zelfverheffing de absolute ontkenning van de nederigheid die elke waardige sterveling siert. Fabre krijgt er maar niet genoeg van zichzelf in brons te laten vereeuwigen. De man die het kruis draagt heeft immers vele voorlopers in De man die de wolken meet (1998), De man die vuur geeft (1999), Op weg naar Utopia (2003), De man die op het water schrijft (2006), De man die lacht en huilt (2005), evenals prefiguren die in was zijn blijven steken, zoals Ik laat mezelf leeglopen (2006), het Zelfportret als grootste aardworm ter wereld (2008), of die het in afwachting van brons met duimspijkers moesten doen, zoals Ik aan het dromen (1979), om nog maar te zwijgen over de Pietà (2011) waarin hij zich op Jezus' plaats, zo niet aan het kruis, dan toch op Maria's schoot in marmer liet kappen.

Tegen deze achtergrond wordt duidelijk van welke schrijnende werkelijkheid de aanwezigheid van dit onding in de kathedraal getuigt.

Schrijnend is de zichtbare teloorgang van de kunst. Wat staat dat in brons gegoten conceptje daar eigenlijk tegenover 'De kruisafneming' van Rubens te doen? Schrijnend is ook de teloorgang van de gevoeligheid voor kunst: veeleer dan voor wat aanschouwelijk is gegeven, heeft men blijkbaar alleen maar oog voor het merk en voor het symbool. Hoe anders komt iemand erbij om dit beeld met geloof in verband te brengen veeleer dan met de door Fabre zo geliefde lichaamssappen? Hoe anders slaagt iemand erin om over die onuitstaanbare zelfverheerlijking heen te lezen met een uitspraak als: 'Het beeld en de gelaatsuitdrukking van het zelfportret zijn zo gemaakt dat iedere bezoeker zich kan terugvinden'? (taalfouten niet de mijne).

Zo mogelijk nog schrijnender dan de opstelling van dat beeld in de buurt van de kruisafneming van Rubens, is de aanwezigheid ervan in wat eigenlijk het huis Gods had moeten zijn. De gedachte aan een of ander optreden door Fabres 'krijgers van de schoonheid' rond dit voor de gelegenheid naar het hoofdafltaar verplaatste gouden kalf, volstaat om zich te realiseren welke kloof er gaapt tussen dat mannetje dat daar in zijn jasje vol glans en glitter met een kruis zijn nummertje staat op te voeren en Jezus, kloof die zo mogelijk nog groter is dan die tussen Fabre en Rubens ...

Niettemin: Succes, Bart!

© Stefan Beyst, november 2015.

LINKS

Kathy de Nève: 'Jan Fabre, the spiritual sceptic'.
Jan Kint: 'Sculptuur van Jan Fabre in de kathedraal daagt uit tot geloof''.